O filósofo explora desde a neurociencia os efectos
da linguaxe positiva no cerebro e o seu poder transformador da sociedade.
La vanguardia
Desposuírse das palabras
heridoras, autoritarias e pouco respectuosas e adoptar outros termos,
expresións e xestos que transmitan cordialidade e entendemento podería ter un
poder transformador nas nosas vidas. Esta é a convicción que levou ao
filósofo Luís Castellanos (Madrid, 1955) a estudar desde a
neurociencia as bondades da linguaxe positiva, unha das claves
de a nova educación.
Fai 17 anos Castellanos empezou a
investigar, xunto ao neurocientífico Manuel Martín Loeches , os efectos que
teñen as palabras que utilizamos no cerebro co obxectivo de crear estratexias
innovadoras e solucións prácticas que melloren a vida, a saúde e o benestar.
Actualmente, ambos forman parte do equipo de O Xardín de Xuño, un
centro cun Servizo de Intelixencia Lingüística no que asesoran a equipos e
profesionais que apostan pola ética da linguaxe.
Castellanos é autor dos títulos,
editados por Paidós, A ciencia da linguaxe positiva e Educar
en linguaxe positiva. Neste último traballo explica os resultados do
proxecto “Palabras Habitadas2, que involucrou alumnos, profesores e
pais do IES Profesor Xullo Pérez de Madrid con resultados esperanzadores.
- En que consiste o
empoderamiento lingüístico?
- En ser capaces de habitar as
nosas palabras e a nosa maneira de actuar; que cando pronunciemos unha palabra,
esta salga do corazón, porque as palabras en si mesmas están baleiras; non son
un medio de comunicación, senón a conformación da nosa historia.
- Onde nos atopamos?
- Levamos moitos séculos falando
de felicidade, amor, bondade, xenerosidade e esperanza, pero é coma se a
linguaxe se houbese deshidratado. Temos que volvelo a regar evitando o
sufrimento á xente, buscando a felicidade, vendo en diferentes perspectivas e
sendo un pouco máis formidables desde a sinxeleza.
- Quizais, sendo máis
empáticos?
- Está moi ben a capacidade de
porse no lugar doutro, pero creo que á empatía hai que engadirlle algo máis:
actuar no tempo da persoa pola que sentimos empatía; non vale dicir “sento o
que ti sentes” e, despois, abandonarche á túa sorte. Iso non é axudar.
- Como inflúe a linguaxe
positiva no cerebro?
- Nunha investigación que
publicamos no ano 2009 utilizamos palabras positivas, negativas e neutras para
medir o tempo de reacción dun grupo de deportistas de elite e estudantes. E o
que descubrimos é que ao cerebro encántalle a linguaxe positiva porque
reacciona máis rápido que cando escoita unha palabra negativa, e isto significa
que mellora a atención, a concentración e a creatividade do ser humano.
- Pola contra, que efecto ten
a linguaxe negativa nas persoas?
- Cando unha linguaxe entra en
barrena, aos acontecementos que estamos a vivir remítome, entramos nunha
mentalidade da escaseza. Sen darnos conta, empeza a escasear o noso tempo e
abárcase un universo onde de súpeto desaparece outro universo, que é moito máis
interesante. Hai certos estudos que deducen que, cando isto ocorre, o
coeficiente intelectual pódese reducir 14 puntos.
- No mundo abunda máis a
linguaxe positiva ou o negativo?
- A linguaxe negativa, porque nos
fixo sobrevivir, como as emocións básicas. Por iso falo de emocións
evolucionadas en base a buscar unha linguaxe positiva.
- Para conseguilo, vostede
inventou as listas de comprobación da linguaxe, en que consisten?
- En darte conta de cada palabra
que utilizas para expresarte e, se non che gustan, xa podes cambialas e elixir
outras. Non pronuncies cousas grandilocuentes porque iso non lle chega á xente:
por exemplo, non digas “todos temos que ser felices” porque preguntaranche “e
como?”.
- O cambio empeza polas
pequenas accións…
- E en medilas tamén. Conta as
palabras positivas que dis ao longo do día e os momentos alegres que vives;
coñece a túa linguaxe e, para iso, pensa en tres palabras positivas e tres
palabras negativas que a miúdo utilizas.
- Un exemplo.
- Todo o que empeza por “non”, expresións
como “non é bo”, “temos que”, “isto non é así”, “é que isto que me estás
dicindo…”, “ti tes que”…. Temos moitas palabras negativas!
- Por que tipo de expresións
substituílas?
- Por expresións como “sería bo
que atopásemos un camiño para poder dialogar”.
- Que outros vicios cometemos
ao falar?
- Por exemplo, moitas veces cando
me enfado utilizo palabras de autoridade, universais como “todo”, “sempre”,
“nunca”, que son negativos porque non todo o mundo é da mesma maneira, non
sempre se actúa igual nin sempre ocorre o mesmo. Sobre todo na relación cos fillos ou a parella salguen
este tipo de palabras.
- As listas de
comprobación son o primeiro paso para cambiar o noso modo de falar?
- Si. As listas de comprobación
crean algo fundamental a nivel humano: a rede de seguridade na linguaxe. Moitas
veces poño casos extremos: pais que lle din aos seus fillos “si non aprobas,
douche unha bofetada”. Un tipo de linguaxe co que non damos seguridade á xente,
metémoslle medo, provocamos ira, tristeza… Crear unha rede de seguridade na
linguaxe é importante: non todas as palabras valen igual e non todas as
palabras, aínda que estean permitidas no dicionario, téñense que utilizar dunha
determinada maneira.
- Que é a rede de
seguridade na linguaxe?
- A través das listas de
comprobación, é a capacidade de crear un sistema de linguaxe de atención, de
vixilancia, que nos permita algo tan sinxelo como non facer dano coas nosas
palabras.
- Neste obxectivo de crear
unha linguaxe máis construtiva, deberiamos censurar algunhas palabras?
- Eu non o chamaría autocensura;
é a capacidade de elixir, que é diferente. Teño que aprender a elixir as
palabras que utilizo porque unha das cuestións fundamentais é dicir a verdade.
Pero ás veces pensamos que a verdade é o que eu digo na forma na que eu o digo,
e a miúdo culpamos aos demais sen mirarnos a nós mesmos.
- A nosa linguaxe delátanos?
- A través da linguaxe pódese ver
o tipo de vida da persoa que hai detrás. Hai moitas palabras escuras, que
ocultan destinos que queren alcanzar; moita intencionalidade que nun momento
dado non sabes onde che vai a levar.
- Que tipo de palabras escuras
existen?
- Unha palabra escura pode ser
falar de liberdade cando non o é, definila dunha determinada maneira, ou dicir
que a bondade é o que el cre e ve (…) Bondade non é só dicir que un é bo, senón
non facerte dano a ti mesmo nin aos demais.
- Que é o factor de falseo
lingüístico?
- Como podemos falar mal sen
sentirnos por iso malas persoas ou como podemos actuar mal sen sentirnos por
iso malas persoas. E cada vez vai baixando o nivel de esixencia. É como cando
alguén vai a 80 km/ hora pola estrada onde debe ir a 50 km/h, e ao outro día
alcanza os 120 km/h, atropela a alguén e di: “Atropeleino porque se me cruzou!”
- Até que ámbitos chega a
falsidade na linguaxe?
- O factor de falseo podémolo ver
a nivel político e económico; as grandes políticas e as grandes economías teñen
un factor de falseo elevadísimo, xustifícano absolutamente todo e non senten
por iso malas persoas. Os que o utilizan recorren a miúdo a argumentos como
“porque a vida é así” ou “porque o mundo é así” e “porque temos que actuar así”
para defender, por exemplo, que o banco teña que expropiarse, que o político
tome unha decisión que apoie certas posturas económicas non adecuadas ou políticas
arriscadas a nivel internacional, e así sucesivamente.
- E como tenta cambiar a
linguaxe destas persoas?
- Sempre que falo con alguén con
poder, pregúntolle: “Que historia de vida é a que desexas para os teus fillos?
En que mundo che gustaria que vivisen e, sobre todo, que queres achegar a ese
futuro?” A non ser que teñan algunha enfermidade, algunha psicopatoloxía ou que
sexan psicópatas ou narcisistas, entón, tratar a este tipo de persoas é máis
complicado.
- Abundan os narcisistas e os
psicópatas?
- Hai unha porcentaxe da poboación que é narcisista ou psicópata,
que non sente nin a máis mínima empatía e é capaz de xustificalo todo. Ao
final, dámonos conta de que as persoas que chegaron a altos niveis –de
pescozo branco-, onde a maldade aparece camuflada, terminan facendo moito dano
á sociedade. Necesitamos un mundo mellor para os nosos fillos, pois enseñémosles
outras cousas!
- Fáleme do proxecto “Palabras
Habitadas”.
- Fixémolo en común entre
familias, profesores e nenos do instituto Xullo Pérez de Rivas (Madrid).
Marcámonos a meta de conseguir ser consciente da nosa linguaxe e cambialo
durante o curso académico. Para facelo, creamos ferramentas útiles ao longo do
proceso.
- Continúe.
- Despois de preguntarlles que
mundo querían para os nenos, todos empezaron a tomar conciencia da linguaxe
propia e da contorna familiar. Advertímoslles que isto non lles ía a facer
felices nin a evitarlles o sufrimento, senón que lles axudaría a enfrontarse de
maneira diferente á vida; ver o lado favorable para construír. Vimos cambiar a
profesores, pais e alumnos.
- Que desexo compartían a maioría de pais e profesores?
- Que todo o mundo fose feliz, e
eu dicíalles: “Feliz, que é? Un concepto, e como se mide algo tan abstracto?
Buscando o índice de alegría. De nenos, somos moi alegres e, logo, gradualmente
pasamos a ser pouco alegres.
- Segundo vostede, a que se
debe este cambio?
- Teño algunhas teorías. Eliximos
permanentemente sobre elementos que van priorizar a nosa atención e tempo: o
traballo, o diñeiro, os recursos; vannos metendo nun mundo moi competitivo no
que nos imos facendo dano a nós mesmos coas decisións que imos tomando sen
darnos conta.
- Como?
- Hai unha dualidade que se dá
moito nos adultos: convencémonos de que no traballo podemos ser malas persoas
porque temos que gañar diñeiro –o factor de falseo-; podemos gritar ao outro,
esixirlle ao moroso con malas formas e, logo, pola tarde buscarnos algo que nos
salve” desa situación. Aos poucos imos perdendo a alegría, a capacidade de
estar connosco, de entender o mundo e entramos na roda da autojustificación e
da culpabilización dos demais, o que nos impide evolucionar positivamente.
- Unha receita para
solucionalo…
- A min gustaríame que gañase
máis a capacidade da alegría, a bondade e a amabilidade que a que nos fai
perder a alegría. En todos os conflitos expornos: Que dez palabras non
apareceron e queremos que aparezan?
- Algún outro consello?
- Mide a túa alegría. Sería bo
saber cantos minutos ao cabo do día fomos alegres, con quen ou con que. E ás
veces descubrimos que non chega nin ao 1% do noso tempo, a pesar de que a
alegría é a base da felicidade: a capacidade de sorrir, de ser amables, de
compartir… É un bo elemento para saber quen somos.